5
domeinen
Belang van mentale toestand voor welzijn paard
Er staat een groep paarden in de wei. Ze hebben vrije beweging, gras om te eten en sociale interactie. Is daarmee het welzijn in orde? Dat is maar de vraag. Hun welzijn hangt namelijk af van hun mentale staat en hoe weet je of ze dit als prettig ervaren? De vijf domeinen is een manier om daar meer over te zeggen.
Tekst Tessa van Daalen Beeld Arnd.nl
“Paardenwelzijn is de kwaliteit van leven zoals die door paarden op dat moment wordt ervaren. Dat kan verschillen. Ook bij paarden kan het glas de ene dag halfvol en de andere dag half leeg zijn.” Een belangrijke zin uit het betoog van Dr. Ir. Kathalijne Visser tijdens het onlangs gehouden KNHS Welzijnscongres. Ze legde uit dat vrijwel iedereen tegenwoordig wel is doordrongen van de Vijf Vrijheden, die in 1965 voor het eerst door Brambell werden verkondigd en door het Britse Farm Animal Welfare Council in 1993 werden uitgewerkt, waarna ze tot een lijst van vereisten voor paardenwelzijn zijn verheven.
Deze Vijf Vrijheden gaan over basale voorwaarden, die vooral betrekking hebben op overleving en gezondheid, zoals vrij zijn van honger, dorst, onjuiste voeding, lichamelijk ongemak, pijn, verwondingen, ziektes, angst, chronische stress en de mogelijkheid om natuurlijk gedrag te vertonen. “Absoluut belangrijk. Het zegt echter weinig over hoe paarden hun leven ervaren, wat ze ervan vinden. Voor een goed leven is meer nodig”, aldus Kathalijne. Er wordt momenteel veel onderzoek gedaan naar hoe paarden iets ervaren en hoe positieve emoties bij paarden werken.
CONTROVERSIEEL Al in 1994 werd door wetenschappers in Australië en Nieuw Zeeland, onder aanvoering van Professor David Mellor, het ‘vijf domeinen model’ ontwikkeld, waarin de beleving van een dier over de situatie waarin het verkeert centraal staat. Dit gaat een stap verder dan de Vijf Vrijheden en was aanvankelijk best controversieel, omdat in de wetenschappelijke wereld lange tijd werd aangenomen dat dieren bepaalde gevoelens of zelfs emoties niet hadden. Die werden als uniek gezien voor mensen. Dat idee is aan het kantelen. Onderzoek heeft uitgewezen dat dieren een grote mate van bewustzijn hebben en zowel positieve als negatieve emoties kunnen ervaren. Niet specifiek bij paarden, maar wel bij andere dieren is al aangetoond dat ze zich kunnen inleven in gevoelens van soortgenoten, zichzelf kunnen herkennen in spiegels of zelfs verbeeldingskracht hebben, zodat ze kunnen denken aan dingen of plekken die op dat moment niet in hun omgeving zijn. Hoe dat bij paarden zit, is nog niet aangetoond. Kathalijne: “Wat wel al is bewezen is dat paarden merken in wat voor gemoedstoestand wij zijn en daarop reageren. Dit doet dus iets met ze en heeft effect op hun mentale toestand.
Er is meer onderzoek nodig naar hoe paarden dingen ervaren. Hoe ga je zoiets objectief aantonen? ‘Vermenselijking’ ligt op de loer, als we dit soort gevoelens willen interpreteren. En dat kan, zoals in de paardenwereld wel bekend is, tot hardnekkige misverstanden leiden. Neem bijvoorbeeld het opdoen van te dikke dekens, als het baasje het koud heeft. Terwijl een paard qua thermoregulatie duidelijk anders in elkaar zit dan de mens. Zelfs mensen die dit weten, handelen daar niet altijd naar.
|VIJF DOMEINEN|
Het vijf domeinen model is in de afgelopen 25 jaar steeds verder verbeterd. De vijf domeinen zijn:
- Voeding
- Fysieke omgeving
- Gezondheid
- Gedragsinteracties
- Mentale toestand
De eerste vier dragen bij aan de vijfde. Als deze vier in orde zijn voor een paard, dan zorgt dat voor een positieve emotionele toestand. Domein vijf is een zo objectief mogelijke inschatting van de staat van welzijn, van wat een paard denkt, voelt, ervaart.
De eerste drie hebben lichamelijke effecten. Als daarin zaken niet goed gaan, gaan hersenen min of meer automatisch aan de slag om te proberen die situatie op te lossen. Dat is nodig voor overleving. Het levert gedragingen op die een paard moet doen. Zijn leven hangt ervan af. Het vierde punt over gedragsinteracties gaat over de keuze om op een bepaalde manier te reageren op verschillende, vaak onvoorspelbare gebeurtenissen en omstandigheden.
‘De Vijf Vrijheden gaan over basale voorwaarden, die vooral betrekking hebben op overleving en gezondheid’
Hoewel paarden staand kunnen rusten, hebben ze voor hun gezondheid ook momenten van diepe slaap nodig, waarbij ze plat op hun zijde liggen.
|BELANG VAN VOEDING|
Kathalijne Visser ging tijdens het welzijnscongres nader in op de vijf domeinen. “Over voeding is al veel bekend. Een goed functionerende spijsvertering is belangrijk voor het emotionele welzijn van een paard. We kennen het belang van vezelrijk ruwvoer voor een dier dat een darm van 25 tot 40 meter lengte heeft, waar altijd enige vulling in hoort te zitten. Een paard van zo’n 500 kilo moet minimaal 8,8 kilo hooi met 85 procent droge stof krijgen per etmaal. Ik wil iedereen uitdagen om eens echt na te meten hoeveel droge stof jullie paard krijgt.” Ze wees erop dat een weide misschien ideaal lijkt, maar dat vezelrijk gras van minimaal 2,5 centimeter nodig is. “Een paard heeft niet voor niets zo’n lange neus. Die is erop ingesteld dat zijn ogen nog boven het gras uitsteken als hij eet, zodat hij de omgeving in de gaten kan blijven houden.” Ook de natuurlijke eethouding, met de neus bij de grond, is voor een paard nodig om zich goed te voelen. Het altijd beschikbaar hebben van schoon drinkwater lijkt een inkoppertje. “Het staat overal klaar, maar weet je zeker dat je paard er ook gebruik van maakt? Ga dat eens na en check hoeveel hij drinkt.”
|SLAAPTEKORT|
Hoewel paarden staand kunnen rusten, hebben ze voor hun gezondheid ook momenten van diepe slaap nodig, waarbij ze plat op hun zijde liggen. “Dat gaat om 30 tot wel 70 minuten per dag, verdeeld over kleine stukjes.” Daarvoor hebben ze een droge plek nodig, waar ze zich veilig voelen. Dat is in onze ogen misschien een ruime stal met een schone bodembedekking, maar dat hoeft voor een paard niet zo te zijn. Als kuddedier biedt de aanwezigheid van soortgenoten die de wacht houden als andere liggen vaak meer gevoel van veiligheid. Een schokkend filmpje, waarin paarden met slaaptekort letterlijk door hun benen zakken, illustreerde de impact van slaapgebrek door een - in de ogen van een paard - onveilige omgeving. Ook over het slaapgedrag van een paard is bij eigenaren vaak weinig bekend. “Weet jij hoe lang jouw paard op z’n zij ligt en kan hij daarbij andere paarden zien?”
De mogelijkheid om sociaal contact te hebben met soortgenoten staat voor een paard bovenaan z’n verlanglijst
|STRESS EN PIJN|
Stress heeft veel invloed op de gezondheid van een paard. Alle stress vermijden is een utopie en ook niet nodig. “Kortdurende stress is nodig om te overleven. Een paard moet leren wanneer hij zich uit de voeten moet maken. Langdurige stress is echter zeer schadelijk”, aldus Kathalijne, die iedereen oproept op te schrijven hoe een stressreactie bij je paard eruit ziet. “Wat gebeurt er met de oren, de ogen, de houding. Subtiele signalen zoals likken en kauwen worden vaak afgedaan als onderdanigheid. Dat is het niet. Het is een lichamelijke reactie na een stressmoment. Tijdens het stressmoment neemt de vecht-, vlucht- of bevriesreactie het over en wordt de spijsvertering even gestopt. Als de spanning wegtrekt komt de vertering, en daarmee speekselproductie, weer op gang en wordt speeksel weggeslikt.”
Uiteraard doen we er alles aan om pijn bij paarden te vermijden. Van nature proberen paarden pijn te verbergen, want het beperkt de overlevingskans als roofdieren in de gaten hebben dat er iets aan de hand is. Ook in omgang met de mens kunnen paarden pijn soms minder tonen, dus het is belangrijk dat je de signalen die er wel zijn op de juiste manier kunt inschatten.
|UITDAGINGEN|
Door mensen gefokte paarden die in de natuur worden losgelaten en verwilderen vertonen hetzelfde gedrag als paarden die in het wild worden geboren. Dat betekent dat jouw paard thuis ook nog altijd dit gedrag in zich heeft. Ieder paard wil rondlopen om voedsel te vergaren en wordt er dus niet blij van als alles keurig afgepast voor z’n neus in een stal wordt geserveerd, hoe gezond, smakelijk en uitgebalanceerd het rantsoen ook is. “Op welke manier dagen jullie je paard lichamelijk en mentaal uit om zijn dagelijkse kostje bij elkaar te scharrelen”, wilde Kathalijne Visser weten. De mogelijkheid om sociaal contact te hebben met soortgenoten staat voor een paard bovenaan z’n verlanglijst. “Maar voor een echt positieve emotionele toestand wil hij kunnen kiezen met wie.”
‘Onderzoek heeft uitgewezen dat dieren een grote mate van bewustzijn hebben en zowel positieve als negatieve emoties kunnen ervaren’
Er wordt momenteel veel onderzoek gedaan naar hoe paarden iets ervaren en hoe positieve emoties bij paarden werken.
|UITDRUKKINGEN VAN ONS GEZICHT|
Om de juiste inschatting te kunnen maken hoe paarden de wereld beleven, is veel kennis nodig. Een paard ziet, hoort, voelt en ruikt anders dan wij. Er worden in de wetenschappelijke wereld steeds meer ontdekkingen gedaan, die soms verbluffende inzichten bieden in het gevoelsleven van een paard. Zo wees Kathalijne erop dat paarden goed zijn in het onthouden van gezichtsuitdrukkingen van de mens en daar ook iets mee doen. “Er is onderzoek naar gedaan. Ga nooit met een chagrijnig gezicht je paard ’s ochtends voeren. Dat heeft een negatief effect.”
Over de negatieve emotionele impact van hulpmiddelen om paarden mee te controleren is veel te doen. “Het kan, mits je die hulp onmiddellijk wegneemt bij een goede reactie. Hefboomwerking en iets dat de zintuigelijke waarneming belemmert, raad ik af. Je wilt een paard niet bemoeilijken om z’n omgeving te scannen. Dat heeft hij nodig voor zijn gevoel van veiligheid.” Op de vraag hoe ze dacht over de geluiddempende oornetjes die in de heksenketel van een concours vaak als ‘paardvriendelijk’ worden aangewend, pleitte Kathalijne voor terughoudend gebruik en vooral ook om paarden mentaal beter voor te bereiden op deze situaties. “We hebben thuis vooral oog voor de fysieke training, maar de mentale training vergeten we vaak.”
‘Stress heeft veel invloed op de gezondheid van een paard. Alle stress vermijden is een utopie en ook niet nodig’
NATTE VINGERWERK? De mentale toestand van een paard inschatten lijkt misschien natte vingerwerk. Maar met de vijf domeinen kan bewustwording worden gecreëerd en dit model biedt handvaten. Duidelijk is dat de mentale zekerheid bij paarden groter is als ze het gevoel hebben in controle te zijn over hun acties. Ook weten we dat een perfecte verzorging en optimale gezondheid alleen niet genoeg zijn. Een paard heeft ook behoefte aan goede ervaringen. Er is een balans nodig tussen voorspelbare en controleerbare zaken en daarnaast nieuwe uitdagingen, keuzemogelijkheden die uitnodigen om op onderzoek te gaan. Omdat we paarden hebben gedomesticeerd is het vanzelfsprekend dat wij een grote factor zijn in het bepalen van hun leefomstandigheden. Dat kan een negatieve, maar ook positieve invloed hebben op hun welzijn. Datzelfde geldt voor de interactie tussen mensen en paarden. Als wij paarden in een geschikte weide bij elkaar zetten, met genoeg ruimte om elkaar uit de weg te gaan, dan hoeven ze geen zoektocht naar soortgenoten te houden. Dat is fijn voor ze. Belemmeren of verhinderen wij gedrag dat een paard wil vertonen, dan geeft dat het paard een onplezierig en demotiverend gevoel. Maar als wij in samenwerking met een paard ervoor zorgen dat hij een haalbaar doel kan bereiken, dan is dat een voor hem positief gevolg op een uitdaging, die vervolgens een welzijnsverbeterend effect heeft. <